Przestrzeń, Budowle, Pomniki - Ewa Chojecka

Nazwa "Bielski Syjon" przywołuje na pamięć świątynię Pańską w Jerozolimie jako prawzór świętego miejsca i skupionej wokół niego społeczności wiernych. Tego poetyckiego określenia użył po raz pierwszy w r. 1782 pastor Traugott Bartelmuss nazywając nim rozległy kwartał miasta, gdzie na mocy wydanego rok wcześniej przez cesarza Józefa II tzw. Patentu Tolerancyjnego zezwolono ewangelikom na budowę kościoła - domu modlitwy i szkoły.

Tak tedy nieopodal średniowie- cznych murów powstało założenie na rzucie podkowy, przypominające układem rezydencję, ukierunkowane wzdłuż osi północ - południe, jak na starym widoku miasta Johanny´ego z 1801 r. [1] Tworzyły je pośrodku kościół (1782-1791), wówczas bezwieżowy i po bokach dwa budynki szkolne: od zachodu tzw. stara szkoła (1782), obecnie nie istniejąca i od wschodu nowa szkoła - obecna plebania (1792-4). [2] Całość nosiła cechy klasycystyczne z reminiscencjami baroku. Na północ od opisanego założenia wytyczono w r. 1832 cmentarz (tzw. stary).

W XIX w. "Bielski Syjon" został znacząco rozbudowany. W l. 1849-52 dobudowano do kościoła od zachodu wieżę, czym zapoczątkowano przeorientowanie kompozycji przestrzennej wzdłuż osi wschód - zachód. Nowopowstały plac zachodni okoliły z czasem gmachy dwóch dalszych szkół: Ewangelickiego Seminarium Nauczycielskiego projektu Emanuela Rosta st. (1863-7) w tzw. stylu okrągłołukowym i elementami neorenesansowymi [3] oraz Szkoły Ludowej (1896) projektu Maurycego Thiena, noszącej cechy wczesnego modernizmu [4].

W roku 1881, w stulecie Patentu Tolerancyjnego nastąpiła z inicjatywy ówczesnego proboszcza Ferdynanda Schura przebudowa kościoła w duchu neogotyckim według projektu znamienitego architekta wiedeńskiego Heinricha Ferstla, twórcy m.in. Kościoła Wotywnego w Wiedniu i ewangelickiego kościoła w Brnie. W tym kształcie bielski kościół przetrwał do dziś. Otrzymał wtedy neogotyckie elewacje i portale [5] [6] oraz wytwornie ascetyczny kształt trójnawowy halowego wnętrza, przykrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z dwiema kondygnacjami empor wbudowanych w nawy boczne [7]. W apsydzie umieszczono ołtarz połączony z amboną. [8] Ta ostatnia wsparta jest na trzech marmurowych kolumnach (aluzja trynitarna), czym przypomina podobnie podpory dawnego kamiennego stołu "Jan" z XVII w. na podmiejskich Błoniach, gdzie w czasach kontrreformacji ewangelicy odprawiali tajne nabożeństwa. [9]

Wieża kościoła została w l. 1895-6 dodatkowo podwyższona wg projektu Fryderyka i Karola Schultzów. [10]

Najmłodszą budowlą bielskiego Syjonu jest gmach drukarni i wydawnictwa "Augustana" wzniesiony w l. 1987-91 wg projektu Karola Gasia, Mirosława Polaka i Marka Skwary. Budowla ma nieregularny rzut i zróżnicowaną bryłę, łącząc kompozycyjnym zakolem otaczające kościół przestrzenie południową i zachodnią. [11]

W sąsiedztwie "Bielskiego Syjonu" znajdują się dalsze związane z nim gmachy: dawny internat "Alumneum", sierociniec obecnie Ewangelicki Dom Opieki "Soar" i dawny Dom Sióstr Diakonis.

Na "Bielskim Syjonie" znajdują się ponadto cenne pomniki. Przed południową elewacją kościoła wzniesiono w r. 1909 brązowy pomnik Marcina Lutra, dzieło wiedeńskiego rzeźbiarza Franza Vogla. [12] Nieopodal znajduje się Pomnik Wdzięczności i Miłości, będący klasycystycznym nagrobkiem pastora Georga Nowaka (zm.1818), przeniesionym na obecne miejsce w 1916 r. z cmentarza przy kościele św. Trójcy. W  r. 2001 pomnik poddany został konserwacji przez Barbarę i Wiesława Arminajtis (usunięcie zamalowań i rekonstrukcja urny). [13] Na placu zachodnim znajduje się tzw. Studnia Pastorów, ustawiona w 1934 r. w stulecie urodzin ks. dr Teodora Haasego. Jest to modernistyczna granitowa tumba z wiedeńskiego warsztatu Antona Wasserburgera, pierwotnie będąca częścią grobowca rodziny Friedländerów na tzw. starym cmentarzu, za zgodą rodziny wtórne użyta. W 1937 r. na czterech bokach tumby umieszczono nazwiska zasłużonych duszpasterzy: Johanna Georga v. Schmitza (1806-1825), Karla Samuela Schneidera (1832-1882), Lukasa Wenceliusa (XVII w.) i Jerzego Trzanowskiego (XVII w.). Inskrypcje zostały zniszczone po II wojnie światowej. [14] Przed zachodnią elewacją "Augustany" ustawiony został w r. 2000 symboliczny milenijny kamienny stół dłuta B. i W. Arminajtis. [15]

Stół Milenijny (2000) "Bielski Syjon" zdobi ponadto zabytkowy starodrzew: lipy, kasztanowce, magnolie, limby i tuje.

Foto: Oktawian Fedak, Maciej Feodorów, Ewa Chojecka, Mieczysław Peterek, Jacek Proszyk